“betrek familie en naasten” #Hoe-dan?

Het is een korte bijzin in allerlei beleidsstukken en opgenomen in vrijwel alle rapporten die verschenen zijn over verward gedrag: “betrek familie en naasten”.
Maar achter zo’n simpel kort zinnetje gaat een wereld schuil. Een wereld van belangen en belemmeringen. Maar ook een wereld van “het elkaar letterlijk misverstaan”. In de praktijk blijkt ieder woord van de zin “betrekken familie en naasten” multi-interpretabel en is nadere toelichting noodzakelijk.

Wie en wat zijn familie en naasten?

De begrippen familie en naasten worden vaak ik een adem genoemd. Maar er zijn fundamentele verschillen. 
Familie: Wat ik zelf een mooi ezelsbruggetje vind is: ‘familie is iedereen waar je geen “ex-“ voor kunt zetten’. Mensen waar je een bloedband mee hebt.
Met name familie in de eerste lijn heeft veel invloed op elkaar, zelfs als relaties verslechterd zijn, er grote afstanden zijn, enzovoort.
Wat je er ook van vindt: je moeder is altijd je moeder, je kind blijft altijd je kind, je zus, je zus. Zelfs als je partner je ex-partner geworden is, dan nog blijft hij vader of zij moeder van je kind, het wordt niet opeens de ex-vader. Er is daarmee een direct belang bij het welbevinden. Er kan zelfs sprake zijn van een eenzijdig ervaren relatie, als een van beide partijen geen contact meer wil. Daarmee is familie fundamenteel iets anders dan vrienden.

Naasten is een ruimer begrip. Er kan veel overlap zijn maar het hoeft niet. Er kunnen naasten zijn die heel dichtbij staan en die soms al heel lang een belangrijke rol hebben binnen iemands leven. Die door betrokkenen zelf vaak aangewezen worden als “belangrijkste” naaste.

en wat bedoelen we met betrekken?

De letterlijke betekenis van betrekken is: “zorgen dat iemand er iets mee te maken krijgt”. Toch wel vreemd. Het korte zinnetje wordt dan namelijk: “zorg dat familie en naasten er iets mee te maken krijgt” Huh???? Familie en naasten waren er toch al?? Wellicht al lang voordat er anderen  erbij geroepen werden. Zij hadden er al iets mee te maken. En precies hier gaat het spaak. Juist dit verklaart waarom de samenwerking vaak zo moeizaam verloopt. Zorg en andere professionals komen bij een situatie die al bestaat.

 

“De haperende laptop-1” (illustratief voorbeeld uit een heel andere context) Herken je dit? Je bent druk bezig op je laptop maar het excel-bestand doet niet wat jij wil. Je hebt al verschillende dingen geprobeerd maar het lukt niet. Je ziet je collega lopen en besluit hem om hulp te vragen. De collega komt aanlopen, schuift je min of meer op zij, vraagt niet eerst na wat je al geprobeerd hebt maar gaat direct “aan de slag”. Ietwat gepikeerd loop je weg. Doe je best maar als je het zo goed weet. Dit is wel wat er vaak gebeurd als we het hebben over personen met verward gedrag.

Wees je bewust van de sociale omgeving.

Kenmerk van de zojuist beschreven illustratieve situatie is dat er iemand bij gevraagd wordt juist omdat het niet lukt en er extra expertise nodig is. Dat is feitelijk de rol van een professionals, het inbrengen van expertise bij een bestaande situatie. Niet familie, naasten en sociale omgeving worden betrokken, professionals worden betrokken.
De opdracht zou dan ook niet: “betrek familie en naasten” moeten zijn maar “wees je bewust dat er familie, naasten en een sociale omgeving bij betrokken is”.
Hierdoor kantelt de hele opdracht. Het geeft ook meteen een veel ruimere blik. Dilemma’s als kan ik die-en-die er wel bij betrekken bestaat dan opeens niet meer. Er is een ruime groep om iemand met verward gedrag heen die er al iets mee te maken heeft, soms tegen wil en dank.

Ik kom nog even terug op mijn voorbeeld van de tegenwerkende laptop. De situatie waar de collega bij gehaald is als expert.

 

“De haperende laptop-2” (vervolg voorbeeld uit een heel andere context) Naast de laptop als hoofdpersoon en jij als enigszins gefrustreerde gebruiker kunnen er maar zo verschillende personen bij betrokken zijn. De collega, die naast je zit en ook al een poging gewaagd heeft, de collega tegenover die last had van jouw ietwat overspannen reacties enzovoort. Al deze mensen zijn betrokken, willen misschien graag iets doen maar voelen zich onmachtig. En juist daar kan de expert iets in betekenen. Door bijvoorbeeld rust uit te stralen. Door gestructureerde vragen te stellen, door tijd te nemen om het “probleem” op te lossen maar ook tijd te nemen om toe te lichten wat er eigenlijk aan de hand was. Maar ook door zoals in de tweede situatie even rust te gunnen, zekerheid te bieden dat het niet gek is dat je hulp vraagt en bijvoorbeeld toe te zeggen dat je altijd opnieuw om hulp mag vragen.

Als professionals er in welke rol dan ook bij geroepen worden zijn is er behoefte aan expertise. Een steunende open houding naar degenen die al betrokken waren creëert ruimte voor alle partijen. Het geeft erkenning aan de positie van iedereen die er al bij betrokken was. Aan de buurvrouw die overlast ervoer, aan de kinderen die zich al veel langer zorgen maakten en zich misschien wel heel erg schamen, aan de vrienden die niet meer weten wat ze er mee aan moeten en dus maar liever op afstand blijven.
Het grote verschil met de laptop is natuurlijk het gegeven dat de hoofdpersoon zelf ook nog iets te willen heeft. Ook naar hem of haar zou de boodschap moeten zijn: ‘Deze mensen zijn al betrokken’. Nog beter is om buiten crises om met de hoofdpersoon in gesprek hierover te gaan. Met wie heb je contact. Met wie zou je contact willen hebben. “Goh je had het over je dochter, hoe vaak spreek je haar? Je komt uit een groot gezin, waar wonen je broers en zussen?” En vervolgens betrokken te steunen in het opbouwen en onderhouden van het contact.

Zorg voor ruimte om eigen rollen te vervullen.

Als er vertrouwen is in de expert, zowel qua inhoud als qua bereikbaar- en beschikbaarheid kan er ruimte ontstaan om weer eigen rollen in te nemen. Kinderen mogen weer kind van-zijn, ouders weer ouders. Er kunnen gelijkwaardiger relaties ontstaan. Vrienden kunnen dan doen wat vrienden nou eenmaal doen. Samen op stap, samen een film kijken. Buren mogen gewoon buren zijn, zonder de angst dat ze een zware taak krijgen. Aan dit vertrouwen moet gewerkt worden, juist ook als er geen crisis is.

Het kan zelfs de mogelijkheid bieden om eerder verbroken relaties te herstellen en normaliseren. 

‘Betrekken’ is niet hetzelfde als ‘iets laten doen’

Tot slot: Het betrekken van familie en naasten heeft, voor alle duidelijkheid, niets te maken met de WMO-opdracht: “het bekijken wat familie en naasten in je omgeving kunnen betekenen”. Die opdracht is instrumenteel en van een andere orde. In veel situaties speelt onmacht al langere tijd een grote rol. De vraag wat iemand kan is dan niet op zijn plaats en gaat aan allerlei emoties voorbij. De vraag wat iemand kan doen is zelfs risicovol. Veel, met name familieleden, nog specifieker moeders en kinderen, hebben moeite met het bewaken van hun grenzen. De vraag wat kun je doen doet juist daar een beroep op. Met als gevolg dat iemand zijn eigen grenzen voorbijgaat en iets gaat doen met veel tegenzin, wat voor niemand bevorderlijk is. Of geen andere mogelijkheid ziet om een dikke streep te zetten en: ‘niet’ te antwoorden.

Wat als familie niet in beeld is?

Bovenstaande is ook antwoord op de vraag: wat nu als de familie niet in beeld is? Dan hebben de familieleden zich kennelijk in een eerder stadium genoodzaakt gevoeld om er een dikke streep onder te zetten. Geef hen die ruimte, respecteer die keuze, maar blijf als professional vooral bereikbaar en beschikbaar en bouw aan vertrouwen.